Hai algo máis importante que a educación? / Traballo Colaborativo e Comunidades de Práctica na Xestión Pública

O que segue foi traducido do Newsletter de Catenaria na páxina http://oesi.cervantes.es/traduccionAutomatica.html, e corrixido logo por min. Trátase dun boletín en castelán de tema relacionado coa educación que neste caso trata de dous epígrafes cunha marcada idea en cuestións nas que, por estos lares se está a discutir moito pero quizáis non de xeito moi estruturado. De aí a molestia de traducilo e poñelo no blog, polo que considero o seu interese actual nas nosas comunidades educativas.

CATENARIA - Gestión del Conocimiento
*

E D I C I Ó N - N ° 4 4 - N O V I E M B R E - 2 0 0 9

HAI ALGO MÁIS IMPORTANTE QUE A EDUCACIÓN?
Javier Martínez Aldanondo,
Gerente de Gestión del Conocimiento de Catenaria
_jmartinez@catenaria.cl_[1]

… lo que sabe hacer, no lo enseñan en la escuela, es materia superior …
Uva de la vieja parra (El Último de la Fila)

Imaxina que situámosnos en decembro de 1909, fai exactamente un século. Trata agora de elucubrar como era a vida naquela época non tan afastada (a miña avoa naceu por esas datas). Pensa como funcionaba a saúde, o transporte, os medios de comunicación, o sector militar, a alimentación, o lecer ou a vivenda naqueles tempos.
Serías ti capaz de vivir hoxe en día con esas "comodidades"? Un servizo de saúde entregada con aqueles estándares, un vehículo fabricado coas técnicas desa época ou un exército co armamento daquel entón sería simplemente impensable para nós. Por sorte, todos eses ámbitos da sociedade viviron transformacións radicais nos seus procesos de produción, froito do progreso da ciencia e da man da tecnoloxía na maioría de ocasións. Sen embargo, e parafraseando o inicio de cada un dos libros da antolóxica serie de Asterix, existe unha "industria" poboada por irredutibles galos que resiste aínda e sempre ao invasor: A educación. Como aceptamos que a educación que recibimos sexa o único servizo que se deseñou fai varias xeracións atrás?

O actual sistema educativo que nos atormenta deseñouse para un mundo moi distinto ao que coñecemos: Un mundo predicible, que cambiaba moi lentamente, onde só unha elite tiña acceso á educación e o destino do resto dos mortais estaba abocado a alimentar a cadea de produción. Para reflectir o desalineados que están os procesos educativos co mundo no que vivimos, adoítase recorrer moitas veces á seguinte analoxía: Se tomásemos a un cirurxián ou un maquinista de tren de fai 100 anos e colocásemolos nun quirófano ou aos mandos dun tren actual, non saberían que facer, non entenderían gran cousa, estarían perdidos e imposibilitados de actuar. Se tomásemos
sen embargo a un profesor desa mesma época e o introducísesmos nunha sala de clases de calquera colexio ou universidade do mundo, inmediatamente recoñecería a situación e en cuestión de segundos sería capaz de seguir desempeñando a súa profesión de forma natural.

Coa educación pasa o mesmo que co futbol, os resultados que obtén o primeiro equipo dependen en gran medida da materia prima que "producen" as categorías inferiores. A sociedade que temos e a crise que vivimos hoxe son consecuencia directa da educación de que nos dotamos. Debese resultar intolerable que non sexa posible encontrar hoxe ningunha persoa que opine que a educación funciona de maneira excelente. Os profesores están deprimidos, os nenos aborrecen o colexio e non queren estudar e os pais están maioritariamente desbordados e decepcionados. Dos políticos, mellor ocuparémosnos noutro momento. Sen embargo, estou convencido que temos os mellores alumno e profesores que tivemos ao longo da historia e tamén a maior riqueza de recursos, contidos e infraestruturas. Non ten ningún sentido facer caso dos resultados das diferentes probas internacionais porque absurdamente tratan de medir a calidade da educación con números. Entón, onde radica o problema? Moi simple, o modelo de sistema educativo que temos non serve se o que pretendemos é educar emprendedores, innovadores, cidadáns autónomos e democráticos. Se queremos escapar desta rúa cega sen saída no que levamos xa moitas décadas, non temos outro camiño que repensar a educación. E o tema non é nada sinxelo.
Todo parece indicar que a educación vainos a acompañar durante moito tempo por unha razón esencial: Os seres humanos, ao contrario que o resto de animais, necesitamos varios anos de acompañamento antes de ser autónomos. Para facilitar ese tedioso e longo proceso é que o home inventa a educación formal (colexio e universidade), un concepto artificial que se basea nunha serie de piares, a maior parte dos que resistiron incólumes o paso do tempo e seguen plenamente vixentes: Títulos, materias, horarios, aulas, profesores, cursos, exames, notas, etc. Por se fose pouco, na nosa venerada sociedade do coñecemento e a innovación, o principal factor de produción do coñecemento é a educación. Se o modelo que temos fai tempo que naufraga e non é capaz de satisfacer a ninguén, o certo é que para cambiar a educación, non existen atallos, non serve facer o mesmo pero máis rápido, con máis diñeiro, con máis tecnoloxía ou con mellores profesores.
Desa forma só estamos dando pedais cada vez máis rápido pero na dirección errónea, co que afástanos sistematicamente do obxectivo. O problema coa educación é moito máis profundo. Para cambiar a educación hai que empezar a cuestionarse desde o máis básico: Que é educar, Para que educar, Como educar, Quen participa, Cal é o rol das TICS, Cal é o rol dos profesores, dos pais e da sociedade en xeral, Como debe ser a institución que guie ese proceso, etc.

Paradoxicamente, non hai nada máis fácil que innovar na educación precisamente porque está todo por facer. Os 2 cambios máis decisivos que hai que efectuar con suma urxencia ocorren dentro do aula e os mencionei _anteriormente_[2]: 1. Que aprenden os nosos fillos e 2. Como o aprende. Deses 2 cambios, o segundo é complexo e de longo alento porque implica reeducar a case todos os involucrados coa educación e esixe derrubar algúns intereses que non van a permanecer de brazos cruzados. Pero o primeiro deles, ademais de ser posiblemente o que máis impacto ten, é bastante máis fácil de implementar. Só esixe pensar as cousas doutra maneira: Empezar a deseñar desde o final, comezar por decidir que resultados queremos obter (que esperamos das persoas cando sexan adultas) e non deseñar desde os medios con que contamos hoxe (as materias que sempre lle ensinaron, o que saben os profesores que temos, os libros escolares que xa están impresos, etc.). É evidente que temos un problema grave cando os currículos académicos apenas sufriron
variación no último século. Se a razón pola que educamos ás persoas é para prepararlles para afrontar a vida que lles espera, é incrible comprobar como seguimos tratando de ensinar cousas absurdas e ao mesmo tempo, seguimos deixando de lado os elementos que todos sabemos son fundamentais para vivir.

Cunha certa regularidade, solo someter a un grupo dunhas 300 persoas a un experimento moi sinxelo: Formúlolles por correo electrónico algunha pregunta relacionada cos ámbitos da xestión do coñecemento e a aprendizaxe e pídolles que me dean a súa opinión. Posteriormente tabulo e analizo as respostas e compártoas porén o grupo que inclúe desde estudantes, xubilados ou amas de casa ata Presidentes e Xerentes Xerais, Xerentes de RRHH, Comerciais e de Operacións, vendedores, consultores, xefes de proxecto, académicos e profesores pertencentes a organizacións do ámbito da Banca, Telecomunicacións, Utilities, Retail, Saúde, Institucións Públicas, Forzas Armadas, etc. de países como Arxentina, Chile, España e USA. A primeira pregunta que lles formulei, fai xa máis de 3 anos, foi a seguinte: Cales son, segundo o teu criterio, os cinco elementos imprescindibles para vivir e traballar na sociedade do coñecemento? É dicir, aqueles elementos fundamentais para que unha persoa se desempeñe axeitadamente, non só no ámbito laboral senón tamén no persoal. Este é o resultado dos 15 elementos que
escolleron como os máis importantes: TOP 15

1. Intelixencia Emocional 49,3
2. Adaptación ao cambio/flexibilidade 38,7
3. Traballo en equipo e colaboración 38,7
4. Manexo de tecnoloxía 34,7
5. Networking/creación de redes 29,3
6. Aprendizaxe continua (aprender a aprender, autoaprendizaxe) 25,3
7. Idiomas 25,3
8. Capacidade de analizar información 22,7
9. Motivación/Iniciativa/Proactividade 21,3
10. Emprendimiento/Curiosidade/Risco 20,0
11. Capacidade de comunicación 18,7
12. Respecto/Tolerancia/Comprensión da diversidade 17,3
13. Formar familia/Desenvolvemento dos afectos 13,3
14. Constancia/Perseveranza 10,7
15. Creatividade 9,3

O primeiro que me chamou poderosamente a atención foi que case o 50 % escolleu a Intelixencia Emocional como o elemento primordial. E o segundo que queda en evidencia (e isto non me sorprendeu en absoluto) é que por ningunha parte apareceron as materias tradicionais que forman o currículo educativo: Matemáticas, Física, Historia, Linguaxe, Química, etc.
O meu obxectivo con este exercicio era moi simple: Propúñame identificar aqueles elementos que, quen vivimos e traballamos na sociedade actual, consideramos como fundamentais e comprobar ao mesmo tempo se o sistema educativo está aliñado con eses mesmos elementos. Buscaba comprobar canto se parece o currículo educativo que se imparte nas aulas ao que logo lles espera ós nosos
mozos cando saian ao "mundo real". Por exemplo, se maioritariamente consensuamos que o Traballo en equipo, a Intelixencia Emocional ou a Flexibilidade son competencias esenciais, quería comprobar o seguinte:
1. Para o sistema educativo, estas materias son prioridade nos seus currículos?
2. Existe a materia de Intelixencia emocional? Debería existir? E nese caso, ¿Qué materias deberiamos eliminar para deixarlle sitio?
3. Pódese ensinar a Intelixencia emocional? E se o sistema educativo non a prevé, como a aprenderemos entón?

Fai 1 mes tiven a fortuna de participar no _ITWorldEdu_[3] en Barcelona, un magnífico evento onde confluían tecnoloxía e educación. A mesma pregunta que fixen por correo electrónico 3 anos antes segue vixente: Ten sentido facer tantos esforzos coa web 2.0, wikies, twitter, you tube, wave, encerados dixitais … se seguimos ensinando as mesmas materias inútiles? Como nos pode sorprender que os nosos nenos e alumnos non sentan absolutamente ningún interese polo que ocorre dentro das aulas? Será que TODOS eles son uns irresponsables? Non, a culpa non é deles (tampouco nós eramos diferentes cando estabamos no colexio), a culpa é nosa.
Durante a última semana, profesionais de distintos ámbitos (xornalistas de recoñecidos medios de comunicación, responsables de RRHH de empresas de enerxía de toda Latinoamérica e destacados avogados) fixéronme idéntica confesión: Os mozos egresados da universidade que ingresan ás súas organizacións non saben practicamente nada e necesitan investir 2 anos para lograr que empecen a ser produtivos.
Propóñovos que vos asomedes aos currículos do colexio ou universidade dos vosos fillos e comprobedes que relación garda co que realmente resulta indispensable para vivir. Cando vexo o
currículo do colexio en que estudiei fai case 3 décadas, comprobo para a miña desgraza que permanece practicamente inalterado. Cantos de vós utilizades as integrais, a lista dos reis godos ou a táboa dos elementos no voso traballo diario?. Pór o currículo actual baixo o microscopio, facer unha análise crítico e redeseñalo para que sexa representativo dos desafíos e realidades que nos preocupan en pleno SXXI é unha tarefa ineludible e relativamente sinxela. Basta que decidamos que queremos ser, que sociedade queremos construír, que tipo de cidadáns desexamos para habitala e conducila. Por exemplo, o pequeno reino de Bután xa estableceu o seu norte, decidiu que quere ser, que é importante para eles e que resultados lle interesa acadar: _A felicidade interna bruta_[4].

Entón, A pregunta máis ben é que teñen que ser capaces de facer para funcionar no mundo actual, porque do que se trata precisamente é de que sexan capaces de facer e non de saber. Se colocas a palabra" saber" nesa pregunta (o que deben saber os nenos), o que aparece é unha lista interminable de cousas inútiles. Saber cómpre pero non suficiente. O currículo que temos non é froito da casualidade: Hoxe non ensinamos o que é importante senón aquilo que é fácil de medir nun exame, o que é unha atrocidade. Non vos caiba dúbida que é moito máis fácil avaliar un problema de matemáticas que a capacidade de ser empático dunha persoa ou a creatividade dun equipo.

Non hai nada máis importante que a educación. Hai varias cousas imprescindibles para sobrevivir: Se non comes, obviamente mórreste. Se non dormes, está comprobado que morres. Pero se non te educas, tamén morres. Se non es capaz de aprender o que significa un semáforo en vermello, se non distingues un cogomelo velenoso dun que non o é ou se non aprendes a nadar, tes moitas posibilidades de perder a vida. Es o que aprendiches e serás o que sexas capaz de aprender no futuro. Se o mundo cambiou drasticamente e resúltanos inconcibible vivir como o facían os nosos antepasados a comezos do S XX, entón debera darnos vergonza que a nosa educación siga ancorada en esquemas propios do subdesenvolvemento.

Cal é a túa resposta á pregunta que dá título a esta columna? Se estás de acordo, entón interésame coñecer a túa resposta para estoutras 2: ¿A qué demos estamos esperando para cambiar? Cando imos a tomar definitivamente en serio a educación?

Traballo Colaborativo e Comunidades de Práctica na Xestión Pública
Marcelo Lasagna, Xerente Sector Público de Catenaria
_mlasagna@catenaria.cl_[5]

No mundo da xestión pública éstáse entendendo cada vez máis que a cooperación é un requerimento necesario para a creación de valor. Desde David Ricardo exaltouse a vantaxe competitiva como o atributo desde o cal as nacións e logo as organizacións podían acadar resultados positivos nas súas contas. Iso levou a que as empresas e as organizacións se estruturasen nun marco de competitividade que ás veces extendeuse ata a depredación sistémica, sen ter en conta á ecoloxía, a desigualdade social e ás persoas. Na economía do coñecemento e no mundo das organizacións que está máis consciente do bo uso dese atributo (o coñecemento) radicado nas persoas, o factor que marca a diferenza respecto á produtividade e ao valor público está na cooperación. Sen ela non lle pode crear e difundir coñecemento. Este prodúcese como consecuencia dun acto relacional. O proceso por medio do que se facilita a súa creación, divulgación e explotación é un no que se producen interaccións-conversacións - entre as persoas que forman parte dunha comunidade de traballo. A estes grupos de traballo, que perseguen unha finalidade común, se lles denominou comunidades de práctica (CoPs).

Unha das fontes de coñecemento sitúase na conversación que se produce entre persoas. Se, ademais, temos en conta o papel da experiencia como mobilizador ou provedor de contidos, teremos unha posible via de creación de coñecemento nas organizacións. Estámonos referindo ás comunidades de práctica que se basean nestas dúas premisas como elementos definitorios destes procesos.

A creación de coñecemento require dun hábitat que o posibilite. As comunidades de práctica presentan moitos dos trazos onde o coñecemento flúe e onde lle produce de forma máis efectiva
o intercambio e creación de coñecemento. Unha comunidade de práctica baséase en que a aprendizaxe implica participación colectiva e que a adquisición de coñecementos e habilidades considérase un proceso de carácter social e non individual. Unha comunidade de prácticas, aséntase nas seguintes dimensións (E. Wenger, 1991):

A. COMPROMISO MUTUO: o feito de que cada membro da comunidade comparta o seu propio coñecemento e reciba o dos outros ten máis valor que o poder que, noutros círculos máis tradicionais, parece
adquirir o que o sabe todo. O coñecemento parcial de cada individuo é un dato, o que realmente importa é o valor que engade a interacción entre eles.

B. EMPRESA CONXUNTA: a comunidade de práctica debe ter uns obxectivos e necesidades comúns que cubrir, aínda que eles non sexan homoxéneos. Cada membro da comunidade pode comprender ese obxectivo dunha maneira distinta pero aínda así compartilo. Os intereses e as necesidades poden ser distintos e, polo tanto, negociados, pero deben supor unha fonte de coordinación e de estímulo para a comunidade.

C. REPERTORIO COMPARTIDO: co tempo a comunidade de práctica, e coa axuda dos seus xestores, vai adquirindo rutinas, palabras, ferramentas, maneiras de facer, símbolos e conceptos que serven para mantela cohesionada e en constante dinamismo. Estas prácticas son as redes de comunicación que permiten as interaccións entre as distintas partes da rede.

Unha comunidade de prácticas pode ser virtual, presencial ou mixta. Distínguese o termo comunidade virtual doutros termos que explican espazos de comunicación en Internet. Habitualmente oímos falar de páxinas web e de portais. Estes contornos parécense moito ós contornos de comunicación tradicionais (prensa, radio, televisión) nun sentido: a comunicación é basicamente unidireccional. Uns equipos preparan a información que queren trasladar aos seus públicos e emítena a través de Internet.

A diferenza das páxinas web e dos portais de Internet, as comunidades virtuais de prácticas procuran, non só que a información chegue aos públicos previstos, senón, e sobre todo, que
exista participación dos usuarios do contorno. Cando se produce a participación das persoas, as distancias entre elas e o medio acúrtanse. As persoas fan seu o contorno. E, por riba de todo, estréitase a relación entre as propias persoas. As persoas comunícanse, aprenden, extenden o seu coñecemento, fomentan os vínculos afectivos e sociais.

Para que isto aconteza o contorno debe agrupar e, sobre todo, propor contidos específicos dirixidos aos públicos aos que quere atraer. E, finalmente, debe procurar que os membros dos públicos aos que van dirixidos eses contidos xeren tamén contidos. A fidelización destes públicos, a vinculación co contorno e a súa participación converterán o contorno nunha comunidade educativa irrepetible e totalmente útil para as persoas para as que se construiu.

No contexto da organización que quere aprender de maneira continuada, as comunidades de práctica estarían compostas por grupos de profesionais que transforman o seu saber facer persoal en valores colectivos (coñecemento común do grupo), que, co tempo, poden chegar a ser coñecemento compartido e sinais de identidade propia da Administración (prácticas corporativas colectivas).

As comunidades reunidas en torno a unha tarefa e obxectivo común son particularmente de práctica, se consideremos que a visión é complementaria con aquela que considera que os profesionais aprenden cando aplican, a partir da propia experiencia, o que aprenderon. Aquí, os coñecementos asociados á práctica, independentemente de onde e como se adquiran, son determinantes para aprender. A creación de coñecemento prodúcese na práctica.

Por estes motivos, as comunidades de practica son un espazo de traballo que axudan a aprender e progresar á Administración a partir dalgúns principios da aprendizaxe social, tales como:

As persoas aprenden en sociedade, mantendo ao mesmo tempo a identidade. Constitúense en torno a temas que unen aos seus membros a nivel individual. O coñecemento reside principalmente nas persoas e non nas máquinas ou bases de datos, xa que gran parte do coñecemento é tácito. Polo tanto, a actitude relacional das persoas é clave para xeralo, compartilo e explotalo.

Aprenden a partir da interacción, xa non de mestre a aprendiz (concepto máis propio da visión tradicional) senón construíndo, cos seus pares, de maneira compartida, estruturas cognitivas, vivencias laborais, a partir da experiencia doutras persoas en situacións semellantes.

Trátase dun punto de vista amplo sobre a aprendizaxe, que amplía sen substituír a visión tradicional: en calquera lugar, en calquera momento (dentro e fóra da Administración), en espazos
habilitados expresamente para aprender, ou noutros espazos mais informais.

A partir das experiencias de cada colectivo, tratarase de aprender facendo, vinculando a aprendizaxe coa resolución de posibles dificultades que impiden acadar os obxectivos da
Administración.

É así que o traballo colaborativo enténdese como un patrón de relación entre diversas persoas nunha organización no que prevalece a interacción e o compartir para a consecución dun
propósito común.

Catenaria - Gestión del Conocimiento
Miraflores, 178 piso 10 / Teléfono 56 - 2 - 2905404 / Mail: jmartinez@catenaria.cl /
Santiago, Chile

Ligazóns:
---------
[1] mailto:jmartinez@catenaria.cl
[2] http://www.catenaria.cl/km/newsletter/newsletter_07.htm
[3] http://www.itworldedu.com/
[4] http://www.elpais.com/articulo/portada/reino/quiso/medir/felicidad/elpepusoceps/20091129elpepspor_8/Tes
[5] mailto:mlasagna@catenaria.cl